Kryptonim konspiracyjny Organizacji Harcerzy ZHP, i szerzej - całego Związku, w okresie okupacji niemieckiej podczas II wojny światowej 1939-1945. Szare Szeregi zostały powołane 27 IX 1939 w Warszawie przez grono członków Naczelnej Rady Harcerskiej.
Szare Szeregi współpracowały z Delegaturą Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj oraz Komendą Główną Armii Krajowej. Całością konspiracyjnego ZHP kierowało Naczelnictwo, początkowo 5 -, a od zimy 1943/44 - 6 - osobowe. Do sierpnia 1942 Przewodniczącym ZHP był ks. Jan Mauersberger, po jego śmierci Tadeusz Kupczyński.

Struktura

Organizacja harcerzy opierała się na strukturze przedwojennego ZHP:

  • chorągwie - ule
  • hufce - roje
  • drużyny - rodziny
  • zastępy - pszczoły.

Na czele organizacji harcerzy stał Naczelnik z Główną Kwaterą (Pasieką). Naczelnicy:

  • Florian Marciniak (27 IX 1939 - 6 V 1943)
  • Stanisław Broniewski (12 V 1943 - 3 X 1944)
  • Leon Marszałek (3 X 1944 - 18 I 1945).

Główna Kwatera kierowała w okresie najpełniejszego rozwoju pracą 20 chorągwi; wśród nich 5 obejmowało tereny zachodnie włączone do Rzeszy:

  • Pomorska - ul "Lina"
  • Wielkopolska - ul "Przemysław"
  • Łódzka - ul "Kominy"
  • Zagłębiowska - ul "Barbara"
  • Śląska - ul "Huta"

Jedna chorągiew skupiała przebywających na terenie tzw. Generalnej Guberni harcerzy z terenów zachodnich (ul "Chrobry"). Całością prac tych 6 chorągwi kierował Wydział Zachodni ("Z") Głównej Kwatery. Wydział Wschodni ("W") kierował pracą 5 chorągwi na terenach wschodnich:

  • Białostocka - ul "Biały"
  • Wileńska - ul "Brama"
  • Poleska - ul "Błota"
  • Nowogródzka - ul "Las"
  • Wołyńska - ul "Gleba"

oraz 1 chorągwią skupiającą przebywających na terenie tzw. Generalnej Guberni harcerzy z ziem wschodnich (ul "Złoty"). Na terenie tzw. Generalnej Guberni pracowało 8 chorągwi: 4 z nich stanowiły Polskę Centralną ("C"):

  • Warszawska - ul "Wisła"
  • Mazowiecka - ul "Puszcza"
  • Radomska - ul "Rady"
  • Lubelska - ul "Zboże"

Cztery chorągwie stanowiły Polskę południową ("P"):

  • Kielecka - ul "Skała"
  • Częstochowska - ul "Warta"
  • Krakowska - ul "Smok"
  • Lwowska - ul "Lew".

Łączność z chorągwiami oraz nadzór nad ich pracą sprawowali wizytatorzy podlegli bezpośrednio lub przez wydział zachodni i wschodni. Szefowi Głównej Kwatery Szefowie:

  • Eugeniusz Stasiecki
  • Edward Zurn
  • Kazimierz Grenda.

Podział młodzieży

Stan liczebny organizacji harcerzy, zmieniający się w poszczególnych okresach, 1 V 1944 wynosił 8359 członków.
Organizacja Harcerzy obejmowała (ze względów konspiracyjnych) początkowo jedynie młodzież powyżej 17 lat. Z czasem z powodu naporu młodych i konieczność zajęcia się nimi, rozpiętość wieku zwiększono. Z punktu widzenia programowego i metodycznego podzielono wówczas (najwcześniej w Warszawie - w 1942) młodzież na 3 grupy:

  • "Zawisza" - 12-14 lat

Drużyny "Zawiszy" nie brały w zasadzie udziału w walce bieżącej. Natomiast przygotowywały się do pełnienia służby pomocniczej, a nauką na tajnych kompletach - do odbudowy. Spośród służb pomocniczych pełniących w okresie "przełomu", najbardziej znana jest zorganizowana w czasie powstania warszawskiego poczta polowa.

  • Bojowe Szkoły (BS) - 15-17 lat

Drużyny BS pełniły służbę w małym sabotażu, będącym akcją propagandową skierowaną do ludności polskiej (w Warszawie w ramach organizacji "Wawer- -Palmiry"). Akcja obejmowała pisanie na murach, rozlepianie afiszy i nalepek, rozdawanie ulotek, kolportaż fikcyjnych dodatków nadzwyczajnych do gazet, podłączenie się do niemieckich megafonów, zrywanie niemieckich flag, usuwanie z wystaw i gablot niemieckich fotografii, gazowanie kin. Do najgłośniejszych akcji należy zdjęcie niemieckiej tablicy z pomnika Mikołaja Kopernika w Warszawie. Wykonywana przez drużyny BS akcja "N" była destrukcyjną akcją propagandową, skierowaną do Niemców, polegającą głównie na podrzucaniu dywersyjnych ulotek i gazetek. Drużyny BS uczestniczyły w akcji "WISS" ("Wywiad - Informacja Szarych Szeregów"), polegająca na obserwacji niemieckich wojsk i ich ruchów. W ramach przygotowań do "przełomu" drużyny BS przechodziły przeszkolenie wojskowe, otrzymywały przydziały do jednostek AK (np. jako poczty dowódców, oddziały łączności i oddziały rozpoznawcze). Do okresu odbudowy przygotowywali się chłopcy z BS, podobnie jak z "Zawiszy", ucząc się. W powstaniu warszawskim walczyli w Śródmieściu jako kompania, a w innych dzielnicach jako plutony piechoty.

  • Grupy Szturmowe (GS) - powyżej 17 lat.

Drużyny GS, podporządkowane "Kedywowi" (Kierownictwa Dywersji) AK, pełniły służbę w wielkiej dywersji. W Warszawie w sierpniu 1943 utworzono z nich batalion "Zośka", którego 3 kompanię wydzielono do zadań specjalnych ("Agat":, później "Pegaz"). Wiosną 1944 powstał z niej batalion "Parasol". Oddziały GS wykonały wiele akcji bojowych, w tym wysadzanie mostów kolejowych, pociągów, odbijanie więźniów (akcja pod Arsenałem, w Celestynie), likwidacja funkcjonariuszy aparatu terroru (Kutschera, Koppe, Burcki). Inne oddziały GS (np. Chorągwi Radmoskiej) walczyły w oddziałach partyzanckich. Do "przełomu" oddziały GS przygotowywały się przez szkolenie w szkołach podchorążych (m.in. prowadzona przez Szare Szeregi szkoła podchorążych "Agricola") i szkolenie na kursach niższych dowódców (motorowe i saperskie). Do okresu odbudowy powojennej drużyny GS przygotowywały się kończąc naukę szkolną, podejmując tajne studia wyższe oraz samokształcenie (w tym tematykę tzw. ziem postulowanych). W okresie "przełomu" wiele oddziałów GS brało udział w walkach oddziałów AK, w tym na marszu na pomoc Warszawie. W powstaniu warszawskim bataliony "Zośka" i "Parasol" walczyły na Woli, Starówce i Czerniakowie, ponosząc straty sięgające 80%. Kompania "Rudy" batalionu "Zośka" została nazwana przez Komendanta Głównego AK najlepszą kompanią Armii Krajowej. Batalion "Wigry" walczył na Woli i Starówce.

Podstawowe zasady

Członków organizacji obowiązywało przedwojenne Prawo i Przyrzeczenie Harcerskie. Przyrzeczenie uzupełniono dodatkową rotą konspiracyjną:

"Ślubuję na Twoje ręce pełnić służbę w Szarych Szeregach, tajemnic organizacyjnych dochować, do rozkazów służbowych się stosować, nie cofnąć się przed ofiarą życia".

Podstawową zasadą programu było wychowanie przez walkę. Program został sprecyzowany w koncepcji "Dziś - jutro - pojutrze".

  • "Dziś" obejmowało działania bieżącej walki w okresie okupacji.
  • "Jutro" - przygotowanie się do "przełomu" (okres powstań), i sam "przełom"
  • "Pojutrze" - przygotowanie się do okresu odbudowy po wyzwoleniu kraju.

Działalność

Organizacja harcerzy prowadziła ponadto akcję "M", usiłując oddziaływać na całą młodzież nie zorganizowaną; wydawała wiele pism, w tym pisma Głównej Kwatery: "Źródło", później "Dęby", "Drogowskaz", "Pismo Młodych", "Brzask"; wydawała liczne broszury i książki, m.in. "O powołaniu naszego pokolenia", "Wielka gra", "Przodownik" i "Kamienie na szaniec". Wyszkoliła ok. 300 instruktorów.
Organizacja harcerzy poniosła bardzo duże straty, m.in. 21 II 1944 zginął w obozie Gross-Rosen twórca i pierwszy Naczelnik F. Marciniak (aresztowany 6 V 1943); w Powstaniu Warszawskim poległ zastępca Naczelnika E. Stasiecki.

Harcerki

Oddzielnie działała Organizacja Harcerek, nosząca kryptonim "Bądź gotów" i "Związek Koniczyn", zorganizowana w Pogotowie Harcerek.
Przy Kwaterze Głównej Szarych Szeregów działała od 1940 r. żeńska Grupa Wykonawcza łączniczek i kolporterek podległa Mirosławowi Cieplakowi "Giewontowi"; była to ok. 50 - osobowa grupa harcerek (w 1944), powstała z kręgu starszoharcerskiego przy 54 Warszawskiej Drużynie Harcerskiej, a następnie z utworzonej 54 Żeńskiej Drużyny Harcerskiej im. Władysława Jagiełły. Jej drużynową przez cały czas okupacji była Romana Łukaszewska "Ewa". Głównym zadaniem tego zespołu był kolportaż prasy konspiracyjnej Szarych Szeregów.
Szare Szeregi zostały rozwiązane 17 stycznia 1945.